David Banjanac ostavio je potomstvu fotografije iz poslednjih dana Javorske carinarnice 1912.
Negde u predvečerje Prvog balkanskog rata i oslobođenja Stare Srbije od otomanskog ropstva, beogradski fotograf ovekovečio je Javorsku carinarnicu na granici Kraljevine Srbije i Otomanskog carstva. David Banjanac je potomstvu ostavio i sliku komita iz pet srezova pod Turcima, ali i panoramu zaseoka Vulovići i članove istoimenog bratstva iz ivanjičkog sela Ravna Gora, u zaleđu granice.
– Ove fotografije naručio je Radoje Vulović iz obližnje Ravne Gore, upravnik Javorske carinarnice, gde je prvo službovao po završetku studija prava na Beogradskom univerzitetu – zapisano je u knjizi „Ivanjički album“ autora Mirčete Jovanovića, dr Aleksandra Nikolića i prof. dr Petra Vulovića, izdatoj 2004. godine. – Originalne fotografije dimenzija 17×22 cm, kaširane i overene pečatom Banjanca, sačuvao je Radojev unuk, profesor arhitekture Petar Vulović i priredio za štampu.
Oskudni su podaci o fotografu Davidu Banjancu (1883-1914). Rodom je iz Bogutovca, kod Kraljeva, kao terenski fotograf radio je kod požarevačkog fotografa Dušana M. Živojinovića, oko 1911. godine, te da je imao stalni atelje u Kraljevu 1912-1913. U Ivanjici su tada na razglednicama objavljene njegove slike „Ivanjička električna centrala“ i „Glavna ulica prema Javorskoj ulici“.
– Jedno od najvrednijih svedočanstava za istoriju Stare Srbije na početku 20. veka je fotografija na kojoj je, kako je zapisano, skup narodnih prvaka iz Nove Varoši, Prijepolja, Bijelog Polja, Pljevalja i Sjenice na Javoru 1912. godine, a među njima i upravnik carine Vulović – ističe ivanjički novinar Emil Protić. – Skup je održan u dubokoj tajnosti u danima pred bunu, a među prvacima je Sreten Vukosavljević, iz Prijepolja, vođa komitskih družina i organizator pobune protiv Turaka, kasnije poznati sociolog sela.
Javorska carinarnica bila je glavni prelaz za Srbiju, a granica je išla od Drine, koritom Uvca i Tisovice, pa preko Čemernice, grebena Javora i Golije i izbijala na reku Rašku. Posle Karađorđevog ustanka i carskih hatišerifa nacrtana je granica kroz isti narod, gde nikad nije bila, podelivši Stari Vlah 1834. godine. S obe strane granice zidane su osmatračnice, kule, utvrđenja sa puškarnicama, karaule…
Vedrog letnjeg dana sa starovlaških planina i sela izgubljenih iza granice, videla se ta obećana zemlja – Kneževina Srbija. Oni koji su bili na domaku slobode, a ostali u ropstvu i još žešće bili izloženi nemilosti spahija i turske vlasti, vrebali su svaku priliku za bekstvo „u Moravi“ i „u Srbiju“ ili pribirali nove snage da se izdrži što se izdržati mora…
Rika topova sa Javora 19. oktobra 1912. godine najavila je da se krvlju i gvožđem raskivaju lanci ropstva, označila je kraj očaja i beznađa raje pod turskim zulumom, nestanak agovanja i begovanja… Javorska brigada Srpske vojske, pod komandom Milivoja Anđelkovića Kajafe, potpomognuta ustaničkim četama i komitama, noću između 20. i 21. oktobra 1912. osvojila je Kalipolje, i zatim oslobodila sela i gradove do Pljevalja.
Udruženje potomaka ratnika 1912-1920. godine u Novoj Varoši pokrenulo je inicijativu da opštine Nova Varoš i Ivanjica, i ustanove koje brinu o baštini, organizuju naučni skup i osvetle događaje na i oko zaboravljene Javorske carinarnice, uz brojna dokumenta iz srpskih i turskih izvora.
Moravički Portal / Novosti.rs / Foto: Novosti.rs